Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thuỷ sản Việt Nam (VASEP) cho biết trong tháng 5/2025, xuất khẩu thủy sản đạt 851 triệu USD, tăng 2,7% so với tháng 5/2024; lũy kế 5 tháng đầu năm đạt 4,2 tỷ USD, tăng 18,2% so với cùng kỳ 2024. Kết quả này đã phản ánh nỗ lực vượt khó của toàn ngành trong bối cảnh thị trường nhiều biến động, đặc biệt là ảnh hưởng từ chính sách thuế đối ứng của Hoa Kỳ.

LÀN SÓNG ĐIỀU CHỈNH TRONG NGẮN HẠN

Bà Lê Hằng, Phó Tổng thư ký VASEP, cho hay từ tháng 4/2025, sau khi Chính phủ Hoa Kỳ công bố kế hoạch áp mức thuế tạm thời 10% với nhiều mặt hàng nhập khẩu từ Việt Nam, trong đó có thủy sản, các doanh nghiệp trong ngành đã nhanh chóng phản ứng, đẩy mạnh giao hàng sang Hoa Kỳ trong tháng 4 và đầu tháng 5 nhằm tránh rủi ro bị áp thuế cao hơn (có thể lên đến 46% sau ngày 9/7/2025 – thời điểm kết thúc giai đoạn 90 ngày áp thuế tạm thời).

Kết quả là kim ngạch xuất khẩu sang Hoa Kỳ trong tháng 5/2025 vẫn đạt gần 160 triệu USD, tăng 9,7% so với cùng kỳ. Tuy nhiên, theo phản ánh của một số doanh nghiệp, hoạt động giao hàng đã giảm dần từ sau ngày 20/5 để đề phòng rủi ro thương mại. Áp lực về chi phí, biến động thị trường và sự thiếu chắc chắn về chính sách khiến hoạt động giao dịch chậm lại, gây ảnh hưởng đến tổng kim ngạch trong tháng 5.

Về cơ cấu mặt hàng, nhóm tôm vẫn là điểm sáng khi đạt 363 triệu USD trong tháng 5, tăng mạnh 12,4% và chiếm hơn 42% tổng kim ngạch. Tính chung 5 tháng đầu năm 2025, xuất khẩu tôm đạt hơn 1,66 tỷ USD, tăng 28,3%, phản ánh xu hướng phục hồi rõ rệt của thị trường và nhu cầu tốt từ Hoa Kỳ, Nhật Bản và các nước CPTPP.

Trong khi đó, xuất khẩu cá tra lại giảm 17,3% trong tháng 5, chỉ đạt 138 triệu USD, mức sụt giảm mạnh nhất trong các nhóm chủ lực. Nguyên nhân chính đến từ việc các doanh nghiệp tạm thời điều chỉnh lịch xuất hàng sang Hoa Kỳ – thị trường tiêu thụ cá tra lớn nhất, nhằm tránh mức thuế cao, đồng thời chủ động tái cơ cấu thị trường. Một số doanh nghiệp như Caseamex cho biết đang tích cực chuyển hướng sang thị trường EU và châu Á, nơi có yêu cầu kỹ thuật cao nhưng ít rủi ro về thuế quan.

Tương tự, xuất khẩu cá ngừ cũng giảm 23,2% trong tháng 5, đạt 65 triệu USD, cho thấy khó khăn từ chi phí logistics và cạnh tranh với các nguồn cung thay thế từ Mỹ Latinh.

XÁC ĐỊNH LẠI CHIẾN LƯỢC THỊ TRƯỜNG THEO HƯỚNG ĐA DẠNG HÓA

Theo bà Lê Hằng, Phó Tổng Thư ký VASEP, trước bất ổn từ chính sách thuế Hoa Kỳ, nhiều doanh nghiệp thủy sản đã xác định lại chiến lược thị trường theo hướng đa dạng hóa và tăng cường chế biến sâu. Theo đó, xuất khẩu sang các thị trường CPTPP như Nhật Bản, Canada, Mexico tiếp tục duy trì đà tăng mạnh. Cụ thể, trong tháng 5/2025 đạt 224 triệu USD, tăng 7,9%; lũy kế 5 tháng đầu năm 2025 đạt hơn 1,15 tỷ USD, tăng 24,3% so với cùng kỳ năm trước. 

Thị trường Trung Quốc và Hong Kong cũng ghi nhận mức tăng ấn tượng, đạt gần 185 triệu USD trong tháng 5 và hơn 900 triệu USD trong 5 tháng, tăng lần lượt 22,3% và 48,6%. Đây là tín hiệu tích cực cho nỗ lực tái cấu trúc thị trường, đồng thời cho thấy sức hút từ các sản phẩm phù hợp khẩu vị, giá cả và chuỗi cung ứng thuận tiện.

Theo nhận định của VASEP, từ nay đến tháng 7 – thời điểm Hoa Kỳ sẽ quyết định mức thuế chính thức áp với một số sản phẩm từ Việt Nam, dự kiến hoạt động xuất khẩu sang thị trường này sẽ tiếp tục thận trọng. Các doanh nghiệp cần tính toán thời điểm giao hàng hợp lý để vừa tránh rủi ro về thuế, vừa không mất đơn hàng. Trong kịch bản thuế vẫn ở mức 10%, ngành có thể duy trì xuất khẩu ổn định. Tuy nhiên, nếu mức thuế 46% được áp dụng, hoạt động xuất khẩu sẽ sụt giảm đáng kể và buộc phải tái cơ cấu thị trường quyết liệt hơn.

TRIỂN VỌNG CÁC THỊ TRƯỜNG NGÁCH CHO CÁ TRA

Đối với mặt hàng cá tra, sau hơn hai thập kỷ phát triển mạnh mẽ, ngành cá tra Việt Nam đang đối mặt với sự bão hòa tại các thị trường truyền thống như Hoa Kỳ, Trung Quốc, EU... những nơi ngày càng siết chặt tiêu chuẩn kỹ thuật, kiểm dịch và yêu cầu về phát triển bền vững. Trong bối cảnh hiện nay, việc mở rộng sang các thị trường ngách, tức là các phân khúc hoặc khu vực chưa được khai thác đầy đủ trở thành hướng đi tất yếu nếu muốn duy trì đà tăng trưởng và nâng cao giá trị gia tăng cho sản phẩm.

Theo bà Hằng, khu vực Trung Đông và Bắc Phi có hơn 400 triệu dân, đa phần theo đạo Hồi và có nhu cầu cao về thực phẩm Halal. Cá tra Việt Nam hoàn toàn có thể chiếm lĩnh phân khúc này nếu đáp ứng đầy đủ các tiêu chuẩn chế biến, truy xuất và chứng nhận Halal. Pakistan, Bangladesh hay thậm chí là các nước châu Phi Hồi giáo như Nigeria, Senegal cũng là những thị trường tiêu thụ cá tra đông lạnh tiềm năng.

Với dân số hơn 1,4 tỷ người, châu Phi là một lục địa đang đô thị hóa nhanh chóng, nhu cầu tiêu thụ protein động vật ngày càng tăng trong khi nguồn cá biển nội địa ngày càng suy kiệt. Cá tra có thể đóng vai trò thay thế các loại cá biển truyền thống nhờ giá thành hợp lý, dễ chế biến, dễ bảo quản.

Tại thị trường Nam Mỹ, Việt Nam đã bước đầu thâm nhập vào Brazil nhưng phần còn lại của Nam Mỹ vẫn còn là "vùng trũng" về nhập khẩu cá tra. Sự tương thích khẩu vị và xu hướng ăn uống tiện lợi là điểm cộng lớn. Việc khởi động đàm phán FTA giữa Việt Nam và Thị trường chung Nam Mỹ (Mercosur) sẽ là “bàn đạp” chiến lược để mở rộng thị phần.

Tuy vậy, đại diện VASEP cũng chỉ ra rằng hiện nhiều doanh nghiệp cá tra chưa có đủ năng lực để nghiên cứu sâu về khẩu vị, xu hướng tiêu dùng tại các thị trường như châu Phi, Trung Đông, Mỹ Latinh... dẫn đến chiến lược sản phẩm không phù hợp. Các thị trường Hồi giáo yêu cầu chứng nhận Halal, trong khi nhiều nhà máy Việt Nam chưa được cấp phép. Thị trường châu Phi lại đòi hỏi bao bì phù hợp ngôn ngữ, khí hậu và đặc thù vận chuyển. Hiện nay, khoảng 85% sản phẩm cá tra xuất khẩu là phile đông lạnh nguyên tảng, chưa đáp ứng được nhu cầu về sản phẩm chế biến sâu, tiện lợi cho các thị trường như Nhật, Hàn, ASEAN...

Bà Lê Hằng khuyến cáo các doanh nghiệp ngành cá tra nên tái cơ cấu sản phẩm theo nhu cầu từng khu vực: Thay vì xuất khẩu cá tra phile đại trà, cần xây dựng các dòng sản phẩm riêng biệt như là phile không da cho Nhật Bản, cá cắt khoanh cho châu Phi, cá viên, chả cá cho ASEAN...

Tăng cường liên kết chuỗi sản xuất – xuất khẩu: Liên kết với hợp tác xã, vùng nuôi đạt chuẩn để sản xuất theo đơn đặt hàng đặc thù, đáp ứng yêu cầu riêng về chất lượng, size, tỷ lệ mỡ, chứng nhận Halal, ASC, Organic…

Đầu tư công nghệ chế biến phụ phẩm: Phát triển ngành công nghiệp chế biến sâu phụ phẩm cá tra để XK dầu cá, bột cá, collagen, gelatin,... giúp nâng giá trị xuất khẩu, hạn chế lãng phí.

Chủ động xúc tiến thương mại quốc tế: Cần sự hỗ trợ của Bộ Công Thương, Bộ Nông nghiệp và Môi trường và Hiệp hội ngành hàng VASEP trong việc xúc tiến thương mại tại các hội chợ thực phẩm quốc tế, mở văn phòng đại diện tại châu Phi, Trung Đông, Nam Mỹ.

Thế giới đang thay đổi, và ngành cá tra Việt Nam cần thay đổi. Những thị trường ngách từng bị bỏ qua, giờ đây có thể là "mỏ vàng" mới nếu biết cách tiếp cận, hiểu nhu cầu và sẵn sàng thích ứng. Chinh phục những "vùng đất mới" chưa bao giờ là điều dễ dàng. Nhưng nếu có một chiến lược đúng, đồng bộ, cá tra Việt Nam hoàn toàn có thể bước sang một kỷ nguyên phát triển bền vững, chinh phục thị trường bằng chất lượng, đa dạng và sự chuyên nghiệp.