Dự thảo Luật Bảo hiểm xã hội (sửa đổi) quy định mở rộng đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc đối với 5 nhóm gồm: Chủ hộ kinh doanh (có đăng ký kinh doanh); Người quản lý doanh nghiệp, kiểm soát viên, người đại diện phần vốn nhà nước, người đại diện phần vốn của doanh nghiệp tại công ty và công ty mẹ, người quản lý điều hành hợp tác xã không hưởng tiền lương; Người lao động làm việc không trọn thời gian; Người hoạt động không chuyên trách ở thôn, tổ dân phố tương tự như đối với người hoạt động không chuyên trách ở cấp xã.

Trường hợp không giao kết hợp đồng lao động hoặc thỏa thuận bằng tên gọi khác nhưng có nội dung thể hiện về việc làm có trả công, tiền lương và sự quản lý, điều hành, giám sát của một bên cũng thuộc nhóm tham gia.

Đồng tình với việc mở rộng đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc đối với một số nhóm đối tượng nêu trên, song Ủy ban Xã hội của Quốc hội cho rằng, đây không phải là “chìa khóa” duy nhất để đạt được mục tiêu về tăng tỷ lệ tham gia bảo hiểm xã hội đã được Nghị quyết số 28 đề ra, mà phải thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp.

Đó là vừa mở rộng đối tượng, vừa phải giữ người lao động ở lại hệ thống lâu dài, vừa phải tăng cường thực hiện tốt hơn quy định về khai trình lao động, kiểm soát thu nhập và tiền lương tốt hơn gắn với nâng cao thu nhập và mức sống cho người lao động. Nâng cao tính tuân thủ của cả người lao động, người sử dụng lao động trong việc thực hiện pháp luật về lao động, pháp luật về bảo hiểm xã hội.

Đồng thời, có các giải pháp hỗ trợ khi người lao động gặp khó khăn về tín dụng ưu đãi, việc làm, dạy nghề, chuyển đổi nghề nghiệp, phát triển thị trường lao động chủ động…

Thường trực Ủy ban Xã hội đề nghị giải trình cụ thể về tính khả thi khi nhiều người trong số 4 nhóm đối tượng dự kiến mở rộng có mức thu nhập rất thấp (nhóm người hoạt động không chuyên trách thì có mức hỗ trợ hoạt động trên mức lương cơ sở, nhóm người làm việc không trọn thời gian, người quản lý điều hành hợp tác xã...). Trong trường hợp các nhóm đối tượng này bị ốm, cần thanh toán chế độ ốm đau thì ai sẽ là người xác nhận việc này, việc kiểm tra, giám sát ra sao?

Thường trực Ủy ban cũng đề nghị làm rõ lý do việc không mở rộng đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội là chủ hộ kinh doanh của hộ kinh doanh không thuộc diện phải đăng ký kinh doanh (khoảng 3 triệu người), tính thống nhất và phù hợp với quy định của pháp luật về doanh nghiệp, đăng ký doanh nghiệp và tính khả thi trong tổ chức thực hiện, nhất là việc xác định đối tượng để đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc.

Đối với nhóm người lao động là người hoạt động không chuyên trách ở thôn và tổ dân phố, đề nghị Cơ quan soạn thảo làm rõ người sử dụng lao động trong trường hợp này; mức đóng bảo hiểm xã hội trên cơ sở nào, do người lao động lựa chọn và người sử dụng lao động bắt buộc phải đóng theo sự lựa chọn này?

Khi giao quyền các địa phương tự cân đối trong tổng gói khoán chi phụ cấp cho người lao động là người hoạt động không chuyên trách thì việc thực hiện sẽ ra sao, xác định trên mức phụ cấp hay mức nào?

Cơ quan soạn thảo cần thể hiện rõ quan điểm về việc bảo đảm kinh phí đóng bảo hiểm xã hội để các chính sách khả thi, khi cả nước có khoảng 100.000 thôn, tổ dân phố, nhiều tỉnh chưa cân đối được ngân sách, phải phụ thuộc vào ngân sách trung ương.

Cùng với đó, cần đánh giá cụ thể với mức khoán (từ 4,5 đến 6 lần mức lương cơ sở hiện nay cho mỗi thôn, tổ dân phố) có đủ để chi trả phụ cấp hàng tháng cùng với đóng bảo hiểm xã hội cho người hoạt động không chuyên trách ở thôn, tổ dân phố khi bổ sung đối tượng này? Phát sinh chế độ ốm đau, thai sản thì thực hiện thế nào, kiểm soát ra sao.

Tại các cuộc làm việc giữa Thường trực Ủy ban với các chuyên gia của Ngân hàng thế giới (WB) và Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO), theo thống kê của các tổ chức này cho thấy, trong số các nước có thu nhập bình quân đầu người dưới 20 nghìn USD (trong khi mức thu nhập bình quân đầu người của Việt Nam năm 2022 mới chỉ khoảng hơn 4 nghìn USD), thì trên thế giới chỉ có Trung Quốc, Hàn Quốc đạt được tỷ lệ bao phủ bảo hiểm xã hội lên đến 60%, cùng với đó là việc ngân sách nhà nước phải hỗ trợ mức đóng rất lớn.

Ngoài ra Thường trực Ủy ban Xã hội và Viện nghiên cứu lập pháp thấy rằng, hiện nay thị trường lao động ở nước ta và xu hướng của nhiều quốc gia đã, đang và sẽ tiếp tục các mô hình kinh tế mới, như kinh tế hợp đồng (Gig), kinh tế hợp tác, kinh tế chia sẻ tài chính, kinh tế chia sẻ công việc,...

Từ đó làm xuất hiện nhóm người lao động mới (người vừa là người lao động vừa là chủ sử dụng lao động, lao động công nghệ, lao động tự do hoạt động trên sự chia sẻ công việc… ), sẽ có đóng góp đáng kể của cho nền kinh tế.

Tuy nhiên, dự án Luật chưa thể hiện rõ họ thuộc nhóm đối tượng áp dụng bảo hiểm xã hội bắt buộc hay không, trong khi trên thế giới nhiều nước đã công nhận nhóm lao động này là làm công ăn lương.