Việt Nam đã và đang nổi lên là một thị trường xuất khẩu lớn của khu vực và thế giới. Số liệu công bố năm 2024 của Tổ chức Mậu dịch Thế giới (WTO) cho biết, Việt Nam nằm trong “Top” 30 nền kinh tế xuất khẩu lớn nhất thế giới với vị trí thứ 23, sau Úc và trên Brazil.

Báo cáo của Tổng cục Thống kê cho biết, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu của Việt Nam năm 2024 đạt 786,27 tỷ USD; trong đó, kim ngạch xuất khẩu đạt 405,53 tỷ USD và kim ngạch nhập khẩu đạt 380,76 tỷ USD, cán cân mậu dịch: xuất siêu 24,77 tỷ USD.

Cơ quan này nhận định, trong năm 2024, hoạt động xuất, nhập khẩu của Việt Nam đạt được nhiều thành tích đáng chú ý, phản ánh sự phục hồi mạnh mẽ của nền kinh tế sau đại dịch, cũng như nỗ lực duy trì tăng trưởng trong bối cảnh kinh tế toàn cầu nhiều biến động.

Với thế mạnh hàng hóa có giá cả phải chăng, đạt tiêu chuẩn chất lượng, xuất khẩu của Việt Nam đứng trước các cơ hội lớn khi nước ta ký kết nhiều hiệp định thương mại tự do (FTAs). Thế nhưng, chính sự vươn lên của những trung tâm sản xuất hàng hóa mới nổi như Việt Nam đã làm cho nhiều thị trường nhập khẩu, nhất là những thị trường có nền kinh tế phát triển, phải áp dụng các biện pháp phòng vệ thương mại với tần suất nhiều hơn.

Trong bối cảnh như vậy, đứng trước một vụ kiện thương mại khả dĩ, việc giải quyết tranh chấp một cách nhanh chóng và hiệu quả là yếu tố then chốt giúp giảm tối đa chi phí, thời gian, bảo vệ uy tín của doanh nghiệp và đối tác, đồng thời duy trì niềm tin của nhà đầu tư. Trọng tài thương mại được đánh giá là phương án/ lựa chọn hiệu quả, nếu không nói là tối ưu, đối với doanh nghiệp, đặc biệt là các tranh chấp trong các hợp đồng quốc tế.

Là người từng tham gia các dự án hợp tác phát triển nhiều thương hiệu quốc tế như Emart, Mazda, Peugeot, BMW trong vai trò là luật sư tư vấn, luật sư Phạm Xuân Sang - Chủ tịch Trung tâm Trọng tài Thương nhân Việt Nam (VTA) - cho biết ông thường thấy hầu hết các đối tác nước ngoài này đều đề xuất chọn tổ chức trọng tài của nước họ hoặc các trung tâm trọng tài quốc tế, như ICC hay SIAC, để giải quyết tranh chấp.

Dù tại thời điểm đó, Việt Nam đã có khoảng 20 tổ chức trọng tài nhưng việc các tổ chức này được lựa chọn làm cơ quan giải quyết tranh chấp trong các hợp đồng quốc tế vẫn là một thách thức lớn. Điều này phản ánh sự chênh lệch về sự nhận diện, tiêu chuẩn và năng lực của các trung tâm trọng tài trong nước, cũng như kỳ vọng của các đối tác quốc tế.

Theo luật sư Sang, thực tiễn này đòi hỏi Việt Nam cần phát triển các trung tâm trọng tài thương mại không chỉ chú trọng đến các giá trị văn hóa, môi trường kinh doanh và thực tiễn pháp luật Việt Nam, mà còn tiếp cận và đáp ứng được các chuẩn mực quốc tế.

“Những trung tâm như vậy không chỉ mang đến giải pháp giải quyết tranh chấp hiệu quả cho các doanh nghiệp trong nước mà còn góp phần thúc đẩy lòng tin và sự hợp tác quốc tế trong bối cảnh hội nhập toàn cầu”, ông nhấn mạnh.

Ông Sang cũng cho rằng trọng tài, cũng như tòa án, là cơ quan tài phán có thẩm quyền giải quyết các tranh chấp trong kinh doanh. Điểm khác cốt lõi là quyền tài phán của trọng tài xuất phát từ sự đồng thuận và “trao quyền” của các bên tranh chấp; điều này dựa trên niềm tin vào tính trung lập, đạo đức và chuyên môn cao của các trọng tài viên.

“Trọng tài thương mại mang đến nhiều ưu điểm vượt trội như quyền tự định đoạt của các bên (Parties autonomy) khi tự do lựa chọn trọng tài viên, quy trình, thời gian và địa điểm giải quyết tranh chấp”, ông nói.

Cùng quan điểm với luật sư Sang, luật sư Lương Văn Trung - trọng tài viên Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam (VIAC) - cho biết, đứng trước một vụ việc điển hình và ở góc độ tư vấn, tôi luôn khuyên khách hàng/ thân chủ của mình lựa chọn trọng tài thương mại để giải quyết tranh chấp với điều kiện trung tâm trọng tài và địa điểm trọng tài phù hợp với điều kiện của khách hàng của mình.

Luật sư Trung nhấn mạnh rằng trọng tài thương mại là một “hiệp ước” hay “hiệp định” mà như ông ví von là kiểu thay vì “ăn cơm nhà” (là tòa án, cơ quan giải quyết tranh chấp mặc định) thì chọn đi “ăn ngoài” (là trọng tài thương mại).

Luật sư Trung đúc kết, trọng tài thương mại là một lựa chọn đáng được ưu tiên cho các tranh chấp từ kinh tế, thương mại và nhất là khi có yếu tố nước ngoài, luật nước ngoài, ngôn ngữ tố tụng không phải là tiếng Việt. Một trong những lợi thế cốt lõi của trọng tài thương mại là hiệu lực thi hành; theo đó, phán quyết trọng tài là chung thẩm và có hiệu lực ngay, được thi hành ngay như bản án. Tuy nhiên, ông Trung cũng lưu ý rằng nếu là phán quyết của trọng tài nước ngoài và cần được thi hành tại Việt Nam, nó cần được tòa án Việt Nam công nhận.

Về vấn đề quản trị pháp lý doanh nghiệp, luật sư Trung khuyến cáo rằng việc lựa chọn tòa án hay trọng tài thương mại nên được xác định ngay khi ký kết một hợp đồng nào đó và thể hiện trong điều khoản về giải quyết tranh chấp. Đây là yếu tố quan trọng mà không phải doanh nghiệp Việt Nam nào cũng hiểu rõ, nắm bắt.

Số liệu một báo cáo gần đây của Cục Phòng vệ thương mại, Bộ Công Thương cho biết, đến nay, đã có 273 vụ việc điều tra phòng vệ thương mại từ 25 thị trường và vùng lãnh thổ điều tra đối với hàng xuất khẩu của Việt Nam. Đứng đầu trong số đó là các vụ điều tra chống bán phá giá (149 vụ việc), tiếp đến là các vụ việc tự vệ (55 vụ việc), chống lẩn tránh biện pháp phòng vệ thương mại (39 vụ việc) và chống trợ cấp (30 vụ việc). Tính riêng năm 2024, số vụ việc phòng vệ thương mại là 29 vụ đến từ 12 thị trường.

Doanh nghiệp Việt Nam bước vào sân chơi lớn toàn cầu, bên cạnh các lợi thế và cơ hội như đã nói thì không ít thách thức vẫn đang phải đối diện. Nếu không có đội ngũ pháp lý đủ mạnh với chuyên cao và nhiều kinh nghiệm, doanh nghiệp không tránh khỏi việc ký hợp đồng mà không lường trước rủi ro.

Luật sư Phạm Xuân Sang đúc kết: “Trong một sân chơi mà đối thủ ngày càng chuyên nghiệp, nếu doanh nghiệp chỉ biết phòng thủ là chưa đủ để tồn tại, vươn mình và phát triển, mà cần một chiến lược pháp lý toàn diện, vừa có ‘hàng thủ’ vững chắc, vừa có ‘tuyến tiền vệ’ linh hoạt ngõ hầu kiểm soát thế trận và giành chiến thắng”.