Nội dung được Bộ Y tế đề cập tại Báo cáo đánh giá tình hình thực hiện quy định về quyền và nghĩa vụ của cặp vợ chồng, cá nhân trong việc sinh con. Đây là căn cứ sửa đổi một số nội dung của Pháp lệnh dân số để phù hợp với thực tiễn hiện nay.

MỨC SINH ĐÃ XUỐNG RẤT THẤP Ở MỘT SỐ ĐÔ THỊ

Bộ Y tế cho biết sau khi Pháp lệnh dân số năm 2003 được ban hành, mức sinh trong nước có biểu hiện tăng lên (TFR từ 2,12 năm 2003 lên 2,23 năm 2004). Nhiều ý kiến cho rằng Điều 10 của Pháp lệnh dân số đã làm cho người dân lầm tưởng có thể sinh số con theo ý muốn, và đây là nguyên nhân dẫn đến mức sinh tăng.

Nhằm hoàn thiện các chính sách về công tác dân số - kế hoạch hóa gia đình, ngày 27/12/2008, Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã ban hành Pháp lệnh sửa đổi điều 10 của Pháp lệnh dân số. Theo đó, quy định “Quyền và nghĩa vụ của mỗi cặp vợ chồng, cá nhân trong việc thực hiện cuộc vận động dân số và kế hoạch hoá gia đình, chăm sóc sức khoẻ sinh sản: (1) Quyết định thời gian và khoảng cách sinh con; (2) Sinh một hoặc hai con, trừ trường hợp đặc biệt do Chính phủ quy định…”.

Sau khi Pháp lệnh sửa đổi này có hiệu lực, xu thế giảm sinh được duy trì. Về cơ bản, quy định sửa đổi tại Điều 10 Pháp lệnh dân số đã có tác dụng rõ rệt để duy trì mức sinh thay thế trên quy mô toàn quốc.

Việt Nam đã khống chế thành công tốc độ gia tăng dân số, đạt mức sinh thay thế sớm hơn 10 năm so với mục tiêu đề ra và tiếp tục duy trì cho đến nay. Cơ cấu dân số chuyển dịch tích cực. Chất lượng dân số được cải thiện về nhiều mặt. Tuổi thọ trung bình tăng nhanh, cao hơn nhiều nước có cùng mức thu nhập bình quân đầu người...

Tuy nhiên, hiện nay, mức sinh của nước ta đã xuất hiện xu hướng xuống thấp và rất thấp ở một số đô thị, nơi có điều kiện kinh tế - xã hội phát triển, đô thị hóa cao. Năm 2006, nước ta chính thức đạt mức sinh thay thế (tổng tỷ suất sinh là 2,09 con/phụ nữ), nhưng đến nay (năm 2024) giảm xuống còn 1,91 con/phụ nữ, thấp nhất trong lịch sử, và được dự báo là sẽ tiếp tục giảm trong các năm tiếp theo.

Mức sinh khu vực thành thị đã xuống dưới mức sinh thay thế từ năm 1999 đến nay, và xoay quanh 1,7-1,8 con trong hơn 2 thập kỷ qua. Mức sinh khu vực nông thôn luôn cao hơn mức sinh thay thế. Tuy nhiên, năm 2024, mức sinh khu vực này giảm xuống còn 2,08 con, thấp hơn mức sinh thay thế, mức thấp nhất từ trước đến nay.

Có 2/6 vùng kinh tế - xã hội là Đông Nam Bộ và Đồng bằng sông Cửu Long có mức sinh thấp dưới mức sinh thay thế. Đặc biệt, Đông Nam Bộ là vùng có thu nhập bình quân/người cao nhất cả nước, nhưng lại có mức sinh thấp nhất cả nước, bình quân mỗi phụ nữ chỉ sinh 1,48 con.

Đáng chú ý, có tới 21/63 tỉnh, thành phố có mức sinh thấp, chiếm khoảng 39,4% dân số cả nước, hầu hết là những tỉnh nằm ở vùng kinh tế trọng điểm khu vực phía Nam, đô thị hóa cao, tăng trưởng kinh tế nhanh.

Xu hướng sinh con ở phụ nữ cũng thay đổi theo hướng sinh muộn, sinh ít hơn. Phụ nữ thành thị sinh muộn và sinh ít con hơn phụ nữ nông thôn. Tại khu vực thành thị, mức sinh cao nhất là nhóm phụ nữ 25-29 tuổi, với 127 trẻ/1.000 phụ nữ. Tại khu vực nông thôn, mức sinh cao nhất là nhóm 20-24 tuổi, với 147 trẻ/1.000 phụ nữ, cao gần gấp đôi mức sinh cùng nhóm tuổi ở khu vực thành thị.

CẦN THIẾT SỬA ĐỔI QUY ĐỊNH VỀ SỐ CON

Bộ Y tế dự báo, kịch bản mức sinh tiếp tục giảm. Đến năm 2039, Việt Nam sẽ kết thúc thời kỳ dân số vàng, năm 2042 quy mô dân số trong độ tuổi lao động đạt đỉnh, và sau năm 2054 dân số sẽ bắt đầu tăng trưởng âm.

Lúc đó, hệ lụy của mức sinh thấp kéo dài sẽ dẫn đến thiếu hụt lực lượng lao động, suy giảm quy mô dân số, đẩy nhanh già hóa dân số, tác động tiêu cực đến phát triển kinh tế - xã hội.

Bộ Y tế thông tin, Việt Nam là một trong những nước có tốc độ già hóa dân số nhanh nhất thế giới. Thời gian từ khi dân số trên 65 tuổi đạt 7% (giai đoạn già hóa dân số) lên mức 14% (giai đoạn dân số già) chỉ khoảng 25 năm. Trong khi đó, các điều kiện kinh tế - xã hội chưa được chuẩn bị tốt để thích ứng kịp với già hóa dân số.

Theo Bộ Y tế, quy định về mỗi cặp vợ chồng hoặc cá nhân được sinh 1 hoặc 2 con phù hợp với thời điểm ban hành quy định này, nhằm kiểm soát mức sinh thay thế. Song trước thực trạng mức sinh trên toàn quốc đã giảm thấp dưới mức sinh thay thế, và mức sinh thấp không đồng đều giữa các địa phương, quy định này cần được xem xét và sửa đổi trong thời gian tới để duy trì mức sinh thay thế.

Bên cạnh đó, năm 2013, Quốc hội khóa XIII đã thông qua Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, trong đó có nhiều quy định mới về quyền con người, quyền, nghĩa vụ cơ bản của công dân.

Theo đó, Hiến pháp quy định “Quyền con người, quyền công dân chỉ có thể bị hạn chế theo quy định của luật trong trường hợp cần thiết vì lý do quốc phòng, an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội, đạo đức xã hội, sức khỏe của cộng đồng”.

Vì vậy, Bộ Y tế đánh giá, việc Pháp lệnh dân số quy định hạn chế quyền con người, quyền công dân là chưa phù hợp tinh thần của Hiến pháp, cần phải có khung pháp lý ở cấp độ luật để quy định những vấn đề này.

Do đó, Bộ Y tế cho rằng việc sửa đổi văn bản pháp luật quy định về số con là một trong những nội dung nhằm duy trì mức sinh thay thế, tránh mức sinh tiếp tục giảm thấp trong thời gian tới là cần thiết.

Bộ Y tế đề nghị xây dựng Pháp lệnh sửa đổi Điều 10 của Pháp lệnh Dân số 06 năm 2003, đã được sửa đổi, bổ sung tại Pháp lệnh 08 năm 2008.